بازار؛ گروه آب و انرژی: تغییرات اقلیمی حیات ایران را تهدید می کند. به گفته داریوش گل‌ علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، ایران نیز جزو ۹ کشور آسیب‌ پذیر در برابر تغییرات اقلیمی است. جدای از این آمار نگران کننده از مهاجرت ساکنان جنوب و جنوب‌ شرق و کویر مرکزی ایران به دلیل تغییرات اقلیم منتشر می شود. وضعیت بارش ها هم در ۳ سال ها به طرز بی سابقه ای نسبت به متوسط دراز مدت کاهش یافته و یکی از خشک ترین سال های آبی را رقم زده است. تازه ترین گزارش مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که از ۳۱ استان کشور، ۲۲ استان با کاهش بارش مواجه شده اند.

تکرار خشک سالی ها در ۳ سال گذشته موجب شده تا لب‌ های زمین بیش از همیشه خشک شود و ذخیره آب سدها به کمتر از نصف کاهش یابد. وضعیت چشمه‌ های زیرزمینی هم از وضعیت رودخانه‌ ها و سدها بدتر نباشد، بهتر نیست! انگار خشکسالی از اقلیم ایران‌ مان دست بردار نیست. این میهمان ناخوانده امسال حتی پایش به استان های شمالی هم باز شده و دایره چالش تنش آبی را جدی‌ تر کرده‌ است. بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌ های مجلس، به دلیل افت بارش‌ ها در نوار شمالی کشور، افت تولید محصولات کشاورزی و چالش تامین نیازهای این بخش محتمل است. در استان گلستان هم به دلیل حجم کم ذخایر سدها و عملا خشک شدن آنها، انتظار می‌ رود شاهد وقوع تنش آب شرب باشیم.

تر سالی نداریم

چند سالی است که واژگانی همچون تر سالی و خشک سالی وارد دایره واژگان حوزه آبی مسئولین نیرو شده است. این در حالی است که هدایت فهمی کارشناس حوزه آب معتقد است که چیزی به اسم تر سالی نداریم چرا که مقدار بارندگی ها در ایران همواره کمتر از متوسط استانداردهای جهانی بوده است. از طرفی بر اساس شاخص خشکسالی SPI، از سال ۱۳۷۰ به بعد به‌ جز سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ همواره در کشور خشکسالی داشته‌ ایم و میانگین بارش تجمعی کشور از ۲۵۰ به حدود ۲۰۰ میلی‌ متر در دهه اخیر کاهش پیدا کرده است.

اسفندیاری : اقلیم ایران یک اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و گذشتگان ما به خوبی به این مساله واقف بوده و به نوعی خود را به آن تطبیق داده بودند. اما در ۴۰ الی ۵۰ سال گذشته متاسفانه سازگاری با اقلیم در ایران کاملا فراموش شده است

اسفندیاری کارشناس حوزه آب می گوید: اقلیم ایران یک اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و گذشتگان ما به خوبی به این مساله واقف بوده و به نوعی خود را به آن تطبیق داده بودند. اما در ۴۰ الی ۵۰ سال گذشته متاسفانه سازگاری با اقلیم در ایران کاملا فراموش شده و همین مساله باعث شده که دیگر بسیاری از شهرها و روستاهای کشور خالی از سکنه شوند.

آمارهای موجود نشان می دهد که تعداد زیادی از روستاهای کشور خالی سکنه شده و نسبت روستانشینی به شهر نشینی به شدت در حال کاهش است. هم اکنون حدود ۲۰ درصد جمعیت کشور در روستاها و حدود ۸۰ درصد آن در شهرها ساکن هستند. از آنجاییکه که شهرهای ما گنجایش پذیرش چنین جمعیتی را ندارند حاشیه نشینی هر روز در حال بیشتر شدن است. هم اکنون بخش زیادی از جمعیت کشور در مناطق زندگی می کنند که هیچ نوع تکلیفی از جهت ارائه خدمات شهری وجود ندارد.

وارد ابر چالش شدیم

مسئولین دلیل مشکلات امروز آبی کشور را تغییرات اقلیمی می دانند و اینگونه سعی دارند که کوتاهی های خود در مساله مدیریت منابع آبی را توجیه کنند. اما کارشناسان ریشه بسیاری از مشکلات امروز را در نبود برنامه ریزی متناسب با شرایط جوی کشور می دانند.

اسفندیاری : تغییر اقلیم به اندازه خودش زمینه‌ ساز پاره‌ ای دگرگونی‌ ها در ساختار اکوسیستم سرزمین ما شده است، ولی اثر گذارتر و ویرانگر تر از تغییرات اقلیم، نگرش‌ ها و رویکردهای نادرست کارگزارانِ این بخش است. برای نمونه اگر ده‌ها سد در بالادست دریاچه ارومیه ساخته نمی‌ شد

اسفندیاری کارشناس حوزه آب با بیان اینکه تغییر اقلیم به اندازه خودش زمینه‌ ساز پاره‌ای دگرگونی‌ها در ساختار اکوسیستم سرزمین ما شده است، ادامه داد: ولی اثرگذارتر و ویرانگرتر از تغییرات اقلیم، نگرش‌ها و رویکردهای نادرست کارگزارانِ این بخش است. برای نمونه اگر ده‌ها سد در بالادست دریاچه ارومیه ساخته نمی‌شد، آیا باز هم این دریاچه می‌خشکید؟

او با بیان اینکه بسیاری از مشکلات زیست محیطی امروز همچون خشکیدن دریاچه ارومیه را نباید به گردن تغییر اقلیم و تنگ چشمی آسمان انداخت، افزود: سالانه بخش زیادی از آب کشور صرف کشت محصولات کشاورزی آب بر که ارزش افزوده پایینی دارند می شود. آیا نبود سیاست های درست در زمینه کشت محصولات کشاورزی را باید به گردن تغییر اقلیم انداخت.؟

اسفندیاری با اشاره به اینکه سازگاری با اقلیم و مقابله با تغییرات اقلیم اتفاق جدیدی در تمدن و تاریخ ما نیست، به بازار می گوید: ما نه تنها کاری برای مقابله با خشکسالی در کشور انجام ندادیم بلکه روش های قبلی را هم فراموش کرده و کشور را وارد یک ابر چالش کرده ایم.

قوانینی که هیچ گاه اجرا نمی شوند

انتقال آب از دریا و بهره برداری از آب های ژرف دو مورد از طرح های مورد تاکید مسئولین دولت ها در سال های گذشته است. اما براستی اجرایی شدن این طرح ها در بهترین حالت تا چه اندازه می تواند مرهمی بر درد خشکسالی در ایران باشد.؟ فهمی کارشناس حوزه آب که هزینه اجرای این طرح ها را بسیار بالا می داند، می گوید: پروژه‌هایی که برای مهار بحران آب در نظر گرفته شده، همان‌قدر غیرکارشناسی و قابل نقد است که سدسازی‌ های بی‌حساب و کتاب و فساد ناشی از آن به بسیاری از معضلات آب در ایران دامن زد.

او که بهترین راه کار سازگاری با وضعیت آب و هوایی و اقلیم کشور است، افزود: چرا باید در یک منطقه خشک برنج کشت شود؟ چرا همه ساله مقدار زیادی محصولات آب را در کشور تولید کرده و به قیمت ناچیز به کشورهای همسایه صادر می کنیم.

فهمی: بر اساس برنامه ششم توسعه قرار بود که مقدار برداشت در کشاورزی حدود ۳۰ درصد یعنی معادل حدود ۱۱ میلیارد مترمکعب کاهش یابد. البته این هدف گذاری تنها مرتبط با برنامه ششم نبوده و تقریبا می توان ادعا کرد که از برنامه سوم در دستور کار دولت ها قرار گرفته است. اما متاسفانه در هیچ کدام از دولت ها توجهی به این مساله نشده و مساله کشاورزی به یک مساله بحرانی در آب تبدیل شده است

او ادامه داد : به عنوان مثال به دنبال ایجاد صنایع آب بر در شهرهای خشک و کم آب بوده و در کشاورزی به سراغ تولید و کشت محصولات آب بر رفتیم. خشک شدن تالاب ها، پدیده ریزگردها و برخورد هم خوردن اکو سیستم از جمله آثار بی توجهی به اقلیم کشور است که در سال های آینده شدید تر هم خواهد شد.

فهمی با اشاره به اجرایی نشدن قوانین مربوط به حوزه آب، گفت: به عنوان مثال بر اساس برنامه ششم توسعه قرار بود که مقدار برداشت در کشاورزی حدود ۳۰ درصد یعنی معادل حدود ۱۱ میلیارد متر مکعب کاهش یابد. البته این هدف گذاری تنها مرتبط با برنامه ششم نبوده و تقریبا می توان ادعا کرد که از برنامه سوم در دستور کار دولت ها قرار گرفته است. اما متاسفانه در هیچ کدام از دولت ها توجهی به این مساله نشده و مساله کشاورزی به یک مساله بحرانی در آب تبدیل شده است.

لابی برای اجرای طرح های پر هزینه اما کم فایده

اسفندیاری دیگر کارشناس حوزه آب هم در این باره می گوید: ما به جای اجرای طرح های لازم برای مقابله با کم آبی و خشکسالی به سراغ طرح هایی همچون بهره برداری از آب های ژرف و انتقال بین حوزه ای آب رفتیم که اثر بخشی آنها کم اما پر هزینه است، چراکه نفع عده ای یقه سفید و آقا زاده در اجرای این طرح هاست.

به دنبال یک سری لابی هایی که در کشور صورت می گیرد، کارهای سخت و پر هزینه اما کم اثر برای مقابله با خشکسالی در دستور کار قرار می گیرد اما راه کارهای اساسی که برای سازگاری با اقلیم نیاز است که به آنها توجه شود را فراموش می کنیم

به گفته او، به دنبال یک سری لابی هایی که در کشور صورت می گیرد، کارهای سخت و پر هزینه اما کم اثر برای مقابله با خشکسالی در دستور کار قرار می گیرد اما راه کارهای اساسی که برای سازگاری با اقلیم نیاز است که به آنها توجه شود را فراموش می کنیم.

او افزود: نه تنها در برابر خشکسالی بلکه در برابر سایر مخاطرات طبیعی هم آمادگی لازم در کشور وجود ندارد و مسئولین در مواجه با هر پدیده طبیعی معمولا غافلگیر می شوند.

خطاهایی که به پای آسمان نوشته می شود

تغییرات اقلیمی تنها مختص ایران نبوده و چند سالی است که تمامی کشورها را به شدت تهدید می کند. جدیدترین داده‌ های منتشر شده درباره دگرگونی‌های آب‌ وهوایی در اروپا بیانگر این است که اروپا، پرشتاب‌ تر از هر قاره دیگری در جهان در حال گرم شدن است و این قاره سال گذشته میلادی نزدیک به ۲.۳ درجه سانتی‌ گراد گرم‌ تر از دوران پیش از صنعتی شدن بوده است.

همچنین داده‌ ها بیانگر این است که این قاره از دهه ۱۹۸۰ میلادی دو برابر میانگین جهانی گرم شده و درجه حرارت در سراسر این قاره در ۳۰ سال گذشته (۱۹۹۱ تا ۲۰۲۱) ۱.۵ درجه سانتی‌ گراد افزایش داشته است. همه این رخدادها و دگرگونی‌ های آب‌ و هوایی در قاره سبز زمینه‌ ساز شده تا در سال گذشته میلادی بیش از ۱۶ هزار نفر در سراسر اروپا کشته شوند و سیل و توفان هم خسارت بیش از دو میلیارد دلاری روی دست این قاره سبز بگذارد.

با این همه، «کارلو بوونتمپو»، مدیر بخش اقلیم در برنامه «کوپرنیک» اتحادیه اروپا می‌گوید: «نمی‌توان آنچه روی داده را یک رخداد شگفت‌ آور آب‌ و هوایی دانست.»

به عبارت دیگر کارلو در این گفته ها به نوعی سعی دارد که مسئولیت پذیری جامعه در برابر بحران های زیست محیطی و تغییرات اقلیم را به نوعی مورد توجه قرار دهد. آنگونه که این از این گفته ها بر می آید در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا که اتفاقا ار منابع بهتری نسبت به ایران برخوردار هستند، ناکارآمدی‌ ها، خرابکاری‌ ها و شکست‌ ها به حساب تغییر اقلیم و آسمان‌ ها نوشته نمی‌شود. اگرچه آسمان هم نقش آفرین است، ولی به اندازه خودش.