بازار؛ گروه بین الملل: قزاقستان همسایه شمالی و دریایی ایران طی سال ها مسیر پایدار و بی تنشی را در ارتباط با مراودات سیاسی و دیپلماتیک با ایران در پیش گرفته و حتی پیش تر حسن نیت خود را به عنوان بازیگر ثالث روندی از میانجی‌گری میان ایران و کشورهای غربی را در زمینه پرونده هسته‌ای ذیل روند موسوم به «مذاکرات آلماتی» به نمایش گذاشته است.

قزاقستان، یکی از کشورهای آسیای مرکزی است که با چین، قرقیزستان، ازبکستان، روسیه و مغولستان همسایه است و تنها دسترسی آبی آن دریای خزر است و ایران که از شمال به دریای خزر و از جنوب به آب های آزاد خلیج فارس و دریای عمان دسترسی دارد از دیرباز در کانون توجه کشورهای آسیای مرکزی به عنوان پلی برای ورود به آب های آزاد بوده است و اکنون این توجه با مسدود شدن راه های ارتباطی روسیه در پی جنگ روسیه و اوکراین بسیار پررنگ تر شده است.

قزاقستان به دنبال رشد اقتصادی و قدرت سیاسی است و برای نیل به این هدف لاجرم ناچار به اتصال به بازارهای اروپا و خلیج فارس است که تحقق این تصمیم مستلزم همکاری این کشور با ایران است

قزاقستان به دنبال رشد اقتصادی و قدرت سیاسی است و برای نیل به این هدف لاجرم ناچار به اتصال به بازارهای اروپا و خلیج فارس است که تحقق این تصمیم مستلزم همکاری این کشور با ایران است. برای نمونه راهگذر تجاری جدیدی با تلاش مشترک شرکت‌های راه‌آهن چین، قزاقستان، ترکمنستان و ایران در سال جاری به بهره برداری رسید که نخسیتن گزینه لجستیکی در تحویل سریع محموله از سواحل شرق چین به بازارهای ایران است. این قطار توسط کانتینرهای ۴۰ فوتی با انواع بار با ۱۰ روز زمان عبور تشکیل شده است. همچنین حمل و نقل با راه آهن بسیار سریعتر از حمل و نقل دریایی است.

جغرافیای ایران آن را به قطب مرکزی تجارت شرق و غرب و شمال و جنوب تبدیل کرده است و این همان گزینه ای است که کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به دنبال آن هستند تا از طریق ایران به بازارهای جهانی متصل شوند

جغرافیای ایران آن را به قطب مرکزی تجارت شرق و غرب و شمال و جنوب تبدیل کرده است و این همان گزینه ای است که کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به دنبال آن هستند تا از طریق ایران به یازارهای جهانی متصل شوند.

اگر تهران بتواند شبکه ترانزیت خود را با موفقیت بازاریابی کند، این مهم فرصت های تجاری را به تهران ارائه می دهد. با این حال، مقیاس جاه طلبی برای تبدیل شدن به یک هاب ترانزیتی برای ایران نیازمند برنامه ریزی دقیق اقتصادی و دسترسی به سرمایه است. همچنین به شرایط سیاسی پایداری نیاز دارد که بتواند چنین جاه طلبی را تضمین کند.

قزاقستان مشتاق بهره برداری از فرصت همکاری های ترانزیتی با ایران است. آذر ماه سال جاری نیز با هدف توسعه همکاری‌های حمل و نقل و لجستیک و بازدید از بندر شهیدرجایی و انعقاد یادداشت تفاهم همکاری در زمینه ترانزیت و لجستیک، هیاتی متشکل از سرمایه‌گذاران، شرکت‌های حمل و نقلی و تجار و بخش‌های لجستیک کشور قزاقستان به ایران سفر و از بنادر چابهار و انزلی نیز بازدید کردند.

وزیر تجارت قزاقستان اخیرا گفته است قزاقستان بزرگترین کشورجهان است که به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و بندرعباس بهترین مسیر صادراتی ما از طریق خلیج فارس و دریای عمان به سایر کشورها به شمار می‌رود

قزاقستان در میان کشورهای آسیای میانه، بزرگترین قدرت اقتصادی و سیاسی به شمار می رود و در عین حال بزرگترین شریک ایران در زمینه های اقتصادی، تجاری و سیاسی در این منطقه نیز هست که در پی توسعه تعاملات تجاری با ایران از طریق برگزاری کمیسیون های مشترک اقتصادی، همایش های تجاری و اعزام هیات های اقتصادی است. این تمایل تا حدی قوی است که «سریک ژومانگارین» معاون نخست وزیر و وزیر تجارت قزاقستان آبان ماه سال جاری پس از بازدید از بندر شهید رجایی اعلام کرده بود کشورش افزایش مبادلات تجاری با ایران را تا سه میلیارد دلار در سال هدف‌گذاری کرده‌ است. وی گفته بود «قزاقستان بزرگترین کشورجهان است که به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و بندرعباس بهترین مسیر صادراتی ما از طریق خلیج فارس و دریای عمان به سایر کشورها به شمار می‌رود».

وی هم چنین خواستار اجرای پروژه های کشت فراسرزمینی با ایران شده بود و گفته بود « می توانیم اراضی شهر خاربز در مرز چین را برای کشت فراسرزمینی به سرمایه‌گذاران ایرانی اختصاص می‌دهیم که ۶۳۰ هزار هکتار است و جای توسعه بسیاری دارد. در این مرز مراوده آزاد بین قزاقستان و چین وجود دارد.»

در همین راستا، رئیس جمهوری ایران سید ابراهیم رئیسی در نشست خبری مشترک با همتای قزاق خود قاسم ژومارت توکایف در تهران در خرداد سال جاری گفته بود «برای جمهوری اسلامی ایران همکاری با همسایگان در دریای خزر در اولویت است و قصد افزایش همکاری ها در این زمینه را داریم.»

توکایف نیز اخیرا در چارچوب نشست غیررسمی سران کشورهای همسود با تاکید بر اهمیت دالان شمال-جنوب گفته است در اجرای این دالان حمل و نقلی راه آهن «قزاقستان-ترکمنستان-ایران» نقش مهمی را ایفا خواهد کرد.

ایران نیز برای توسعه بازار صادراتی خود در قزاقستان گام هایی برداشته است که نمونه آن برگزاری نمایشگاه اختصاصی در شهر آلماتی قزاقستان در تیر ماه سال جاری بود که شامل زمینه های نفت- گاز- پتروشیمی- صنایع و مصالح ساختمانی-خدمات فنی و مهندسی – انرژی (آب و برق)، کشاورزی- صنعت و ماشین آلات، شوینده، آرایشی بهداشتی- گردشگری- لوازم خانگی- مبلمان و صنایع چوب- فرش و موکت، مواد و صنایع غذایی- دام و طیور، خودرو و قطعات خودرو بود.

اخیرا نیز مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه اعلام کرده است که هیات ایرانی متشکل از نمایندگان بخش های دولتی و خصوصی به ویژه جمعی از تجار و فعالان اقتصادی کشورمان به ریاست وزیر جهاد کشاورزی در این هفته به قزاقستان سفر می کند تا در این اجلاس موضوعات مهم همکاری در زمینه های مختلف از جمله بانکی، حمل ونقل و ترانزیت، کشاورزی، کشت فراسرزمینی، افزایش حجم تجارت، انرژی، همکاری های بندری و … را مورد بررسی قرار داده و چند سند همکاری دو جانبه را امضا کنند.

حجم تجارت دو کشور در ۱۰ ماه ابتدای سال ۲۰۲۲ معادل ۴۵۰ میلیون دلار بود و در این مدت صادرات کشورمان با ۲۶.۵ درصد رشد به ۱۶۷ میلیون دلار و واردات از قزاقستان با ۱۵ درصد رشد به ۲۸۳ میلیون دلار رسید که البته با احتساب صادرات خدمات فنی و مهندسی، آمار مبادلات دو کشور تاکنون بیش از ۸۰۰ میلیون دلار برآورد می شود. هفدهمین اجلاس کمیسیون مشترک بین دو کشور در اسفند سال ۱۴۰۰ در تهران برگزار شد.

چرا ایران برای گسترش مراودات اقتصادی به قزاقستان نگاه ویژه تری دارد؟

مشارکت سیاسی ایران و قزاقستان در مسائل بین‌المللی، پیوند متقابل دو کشور در حوزه ترانزیت بین‌المللی و دالان های تجاری، مبادلات تجاری و حضور مشترک در اتحادیه اقتصادی اوراسیا از جمله مهم‌ترین دلایل اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران محسوب می‌شود.

شواهد حاکی از آن است که دولت ابراهیم رئیسی به دنبال منابع جدید درآمد است. تیم اقتصادی دولت سیزدهم در حال پیگیری راهکارها و ابتکارات جدیدی است که حاکی از تمایل تهران برای جبران خسارات مالی است که تحریم های آمریکا موجب آن شده است.

از سوی دیگر جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های غرب بر مسکو نیز بر نقشه ترانزیت تجارت کالا تأثیر گذار است، زیرا درپی این مساله کشورها و شرکت‌ها به دنبال کاهش وابستگی به روسیه هستند. این واقعیت محاسبات پنج کشور آسیای مرکزی که اقتصاد آنها پیوندهای نزدیک وعمیق با اقتصاد روسیه دارد را تحت تاثیر قرار می دهد

از سوی دیگر جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های غرب بر مسکو نیز بر نقشه ترانزیت تجارت کالا تأثیر گذار است، زیرا درپی این مساله کشورها و شرکت‌ها به دنبال کاهش وابستگی به روسیه هستند. این واقعیت محاسبات پنج کشور آسیای مرکزی که اقتصاد آنها پیوندهای نزدیک وعمیق با اقتصاد روسیه دارد را تحت تاثیر قرار می دهد. به عنوان مثال، قزاقستان، ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی، دو سوم نفت خود را از طریق بنادر روسیه به بازارهای جهانی صادر می کند که اکنون این بنادر در لیست تحریم های غربی قرار گرفته است. با توجه به احتمال تحریم های طولانی مدت علیه روسیه، کشورهای آسیای مرکزی به دنبال جایگزین هایی هستند و ایران با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک بی شک مطلوبترین و ایمن ترین جایگزین برای تجارت کشورهای آسیای مرکزی است. کشورهای آسیای میانه از جمله قزاقستان همواره تلاش کرده‌اند تا ایران را به سمت سومین مسیر اصلی خود به سمت بازارهای جهانی (دو کشور دیگر روسیه و چین) تبدیل کنند. گواه این موضوع اظهارات رئیس جمهوری قزاقستان در طی سفرش به ایران است که اعلام کرده بود ظرفیت های ترانزیتی ایران و قزاقستان به عنوان دو کشور عضو کریدور شمال – جنوب باید هر چه بیش تر فعال شود.

واکاوی موانع توسعه تجارت ایران با آسیای مرکزی و قزاقستان

نخستین علت عدم توسعه چشم گیر روابط تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای آسیای مرکزی از جمله قزاقستان ریشه در فقدان مسیرهای ارتباطی باری و مسافری کافی دارد چرا که در حال حاضر مسیر ریلی حمل بار ایران به آسیای میانه از طریق مسیرهای ریلی سرخس، لطف آباد و اینچه برون برای کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان انجام می شود. این مسیرها به دلیل عدم وجود تعداد واگن کافی موجب مشکلاتی برای تجار و فعالین اقتصادی کشور شده است. ‌ مسیر جادهای از کشورهای ترکمنستان و ازبکستان وارد قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان میشود که به دلیل هزینه بالاتر در مقایسه با مسیر ریلی و کمبود کامیون های یخچالی برای کالاهای فسادپذیر گزینه مقرون به صرفه ای نیست.

از سوی دیگر اتخاذ سیاست ها و وضع قوانین زائد و دست و پا گیر و عدم خط مشی باثبات در زمینه صادرات کالاها موجب ریسک پذیری بالای خریداران و صادرکنندگان و در نتیجه از دست رفتن بازار مقصد می شود. بخش نامه های خلق الساعه در خصوص ممنوعیت صادرات در محصولات موجب از دست رفتن بازار و کاهش اعتماد خریدارن به صادرکنندگان ایرانی می‌گردد. صد البته که حل این مشکل مستلزم تصمیم گیری های باثبات و پایدار و برنامه ریزی میان و بلند مدت است.

عدم مبادلات مالی و بانکی نیز یکی دیگر از مشکلات پیش رو است . بلا شک وجود کانال های مبادلات مالی و بانکی مطمئن لازمه تجارت در دنیای کنونی است. فقدان ارتباطات مالی و بانکی بین ایران و کشورهای هدف و عدم وجود شعبات بانکها در داخل و خارج از کشور یکی از مشکلات اصلی تجار ایرانی خصوصا در زمان تحریم ها است که سبب کاهش مبادلات و حتی کاهش حضور شرکت های ایرانی در پروژه های زیرساختی کشورهای آسیای میانه شده است. عدم امکان استفاده از السی موجب تجارت نامطمئن و توسل به گزینه هایی مانند صرافی ها شده که علاوه بر محدودیت های خاص خود از قبیل میزان نقل و انتقال، موجب افزایش هزینه های انتقال مالی و در نهایت افزایش قیمت تمام شده کالای صادراتی در مقایسه با کالاهای مشابه در کشورهای رقیب و از دست دادن بازار در بلند مدت می گردد.

عدم شناخت بازار هدف نیز یکی دیگر موانع توسعه تجارت ایران با قزاقستان است. طبق بررسی میدانی در بازارهای قزاقستان بسیاری از کالاهای تولیدی ایران قابلیت رقابت کیفی و قیمت تمام شده با کالاهای وارداتی از سایر کشورها از جمله روسیه، چین و ترکیه را دارد. اما ناشناخته بودن بازار قزاقستان برای ایرانی ها و نیز ناشناخته بودن پتانسیل های ایران برای تجار کشور فوق یکی از عوامل اصلی عدم رشد تجارت خارجی با این کشور است.

نتیجه

با توجه به تحولات اخیر در اوراسیا و جنگ اوکراین و تمایل کشورهای اسیای مرکزی از جمله قزاقستان به استفاده از مسیرهای جایگزین روسیه برای ترانزیت کالا، فرصت طلایی پیش روی ایران است تا از طریق دیپلماسی فعال اقتصادی و پیش برد هر چه سریع تر برنامه گسترش شبکه های ریلی و جاده ای ترانزیت بتواند نقش پررنگ تری در تجارت با آسیای مرکزی و قزاقستان ایفا کند.

از سوی دیگر برگزاری بیش تر نمایشگاه های تخصصی محصولات ایرانی در قزاقستان با هدف معرفی و بازاریابی کالاهای ایرانی، تشکیل کارگروه های تجاری برای پیگیری توسعه صادرات، حذف تشریفات و موانع گمرکی و حل و فصل مشکلات نقل و انتقال پولی از طریق استفاده از ارزهای ملی و تدوین نقشه راه دقیق و صحیح برای توسعه تجارت با قزاقستان به نظر لازم و ضروری می آید به ویژه پس از تحولات اخیر در اوراسیا و جنگ اوکراین که موجب مسدود شدن کریدورهای ترانزیتی روسیه شده و طبیعتا کشورهای آسیای میانه از جمله قزاقستان به دنبال جایگزین های جدید هستند.

لذا در صورت برنامه ریزی صحیح و نقشه راه مدون ایران در صورت گسترش شبکه ترانزیتی خود به صورت ریلی و جاده ای تبدیل به هاب ترانزیتی در منطقه خواهد شد که علاوه بر ارزآوری و انباشت ثروت ملی برای ایران موجب تحکیم جایگاه و وزنه کشور در آسیای میانه خواهد شد و ایران را مبدل به بازیگر جدیدی در این منطقه خواهد کرد.